"Το Αζίζ Αγά, από το αρχείο του Μαντά Σπύρου, (παλιές φωτογραφίες)"

Το γεφύρι του Αζίζ Αγα στο Τρίκωμο Γρεβενών

«…δύο φορές έπεσε η μεσαία καμάρα αμέσως μετά την αφαίρεση των καλουπιών. Όταν οι σκαλωσιές και τα καλούπια στήθηκαν για τρίτη φορά, ο Αζίζ Αγάς απείλησε τον πρωτομάστορα πως αν το γεφύρι πέσει για τρίτη φορά θα του πάρει… το κεφάλι».

Την εποχή που αναφερόμαστε, εποχή κατασκευής των περισσότερων πέτρινων γεφυριών (18^ος και 19^ος αιώνας) πρώτα γεφυρώνονταν οι ποταμοί – όπου αυτό ήταν δυνατό και μετά από πολύ ψάξιμο και επιλογή του πιο στέρεου και πιο στενού, αν ήταν δυνατό, μέρους – και μετά χαράσσονταν οι δρόμοι. Δηλαδή, αντίθετα με ό, τι συμβαίνει σήμερα, το τοπίο, αδάμαστο, καθορίζει τη ροή των πραγμάτων, προσδιορίζοντας επιπλέον και την μορφή τους. Και δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά αφού ούτε τα μέσα και οι δυνατότητες υπήρχαν και ούτε και ο τόπος βόλευε.

Θα παρακολουθήσουμε τις περιπέτειες μιας σημαντικής για την εποχή οδικής αρτηρίας, εστιάζοντας την προσοχή μας σε συγκεκριμένο της σημείο. Πρόκειται για το γεφύρι του Αζίζ Αγα που, κατά διαστήματα, εξυπηρετούσε το δρόμο από Γιάννενα στα Γρεβενά.

Ο δρόμος, πολυσύχναστος, πρέπει να λειτουργούσε από πολύ παλιά. Ήταν αναγκαίος, ιδίως την εποχή της τουρκοκρατίας, για να μεταβαίνουν οι άνθρωποι, προωθούνται προϊόντα, από τα Γιάννενα – μεγάλο βιοτεχνικό κέντρο – στις αγορές της Βαλκανικής και στην ίδια την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη. Τον περιγράφουν με λεπτομέρειες, αρχές 19^ου αιώνα ο Άγγλος Ουίλιαμ Ληκ και ο Γάλλος Φρανσουά Πουκεβίλ, από τους σημαντικότερους παλιούς περιηγητές.

Για να είναι βατός ο συγκεκριμένος δρόμος όλες τις εποχές του χρόνου, χρειάστηκε να κατασκευαστούν – και να συντηρούνται συχνά – αρκετά γεφύρια. Δύο όμως υπήρξαν τα σημαντικότερα υδάτινα εμπόδια, τα επικίνδυνα, κατά μήκος της διαδρομής: ο Άραχθος, κοντά στα Γιάννενα, κι ο Βενέτικος – πλούσιος παραπόταμος του Αλιάκμονα – λίγο πριν τα Γρεβενά.

Ο πρώτος γεφυρώθηκε, το 1762, με το λεγόμενο γεφύρι της Κυράς, ενώ για τον δεύτερο οι προσπάθειες ξεκίνησαν πολύ νωρίτερα. Απαιτήθηκαν, όπως θα δούμε, διαδοχικές, όχι πάντα αποτελεσματικές, γεφυρώσεις. Μια απ’ αυτές, και εκείνη που αποφάσισε ο Αζίζ Αγάς κάτω από το χωριό Ζάλοβο, σημερινό Τρίκωμο. Να πούμε πως σ’ όλες τις περιπτώσεις – και στον Άραχθο και στο Βενέτικο – χορηγοί φέρονται Τούρκοι αξιωματούχοι, χρησιμοποιώντας όμως ποιος ξέρει τι μέσα και τι μεθόδους συγκέντρωσης των απαραίτητων πόρων…

Το γεφύρι του Αζίζ Αγα χτίστηκε το 1727, σύμφωνα με κτητορική πλάκα εντοιχισμένη στην ανατολική του όψη, που όμως πια δεν σώζεται πια. Έχει δε ενδιαφέρον να ακούσουμε κάτω από ποιες συνθήκες πραγματοποιήθηκε η κατασκευή. Διέσωσε η παράδοση, που κατέγραψε ο Γιώργος Τσότσος: «…Ο Αζίζ Αγά ανέθεσε την κατασκευή σε φημισμένο πρωτομάστορα, αλλά εξ αιτίας του μεγάλου μήκους και ύψους του, το γεφύρι παρουσίαζε δυσκολίες. Δύο φορές έπεσε η μεσαία καμάρα αμέσως μετά την αφαίρεση των καλουπιών. Όταν οι σκαλωσιές και τα καλούπια στήθηκαν για τρίτη φορά, ο Αζίζ Αγάς απείλησε τον πρωτομάστορα πως αν το γεφύρι πέσει τρίτη φορά ‘θα του πάρει το κεφάλι’. Την ώρα που αφαιρούνταν και τα τελευταία καλούπια, ο πρωτομάστορας έντρομος κατέφυγε στη ‘ράχη Σκύφτη’ λίγο νότια του γεφυριού, κατά το Κηπουριό για να αποφύγει τις κυρώσεις αν το γεφύρι ξανάπεφτε. Το γεφύρι όμως, τη φορά αυτή στάθηκε όρθιο. Ο Αγάς κάλεσε κοντά του με έναν ζαπιέ (χωροφύλακα) τον πρωτομάστορα, τον συνεχάρη και τον πλήρωσε… ».

Το γεφύρι, μεγάλο έργο και τόσο αναγκαίο, θα αναφέρει και ο Ηπειρώτης Ιωάννης Λαμπρίδης, συμπεριλαμβάνοντας το ως εξής στα ‘Αγαθοεργήματα’ του: «…έως το τμήμα Τσούρχλι η ημίσεια ώραν του χωριού Κοσμάτι απέχουσα γέφυρα, ην έκτισεν Αζίζ Αγάς τις… »

Είναι τρίτοξο, με μια μεγάλη καμάρα για τη βαθιά κοίτη του ποταμού και δυο μικρότερες, εκατέρωθεν, βοηθητικές. Η μεγάλη ανοίγει 30 μ. και σηκώνεται πάνω από το νερό 12,5 μ. Πρόκειται δηλαδή για το μεγαλύτερο σήμερα τόξο της Μακεδονίας και ένα από τα μεγαλύτερα του Ελλαδικού χώρου. Η δεξιά βοηθητική καμάρα έχει άνοιγμα 8 μ. και ύψος 5,40, ενώ η αριστερή, αντίστοιχα, 4,90 και 4,70.

Για τις δύσκολες ώρες, βλέπουμε σφηνοειδείς προβόλους – είναι οι προεξοχές εν είδη σφήνας κόντρα στη ροή του νερού – να παραστέκονται στα δύο μεσόβαθρα, τα οποία, επιπλέον, βοηθούν ισάριθμες ανακουφιστικές θυρίδες, όταν υπάρχει μεγάλο κατέβασμα νερού.

Το καλντερίμι, οδόστρωμα του γεφυριού, μήκους 77 μ, κορυφώνει το ανέβασμά του σε ύψος 14,40 μ, πάνω από το κεντρικό τόξο. Οι κλίσεις του λοιπόν παρουσιάζονται αρκετά μεγάλες. Όσο για το πλάτος του, φτάνει στα 3μ, με ωφέλιμο όμως 2,20 μ, αφού δεξιά και αριστερά στέκουν χτισμένα παραπέτα. Το πέρασμα – σκεφτόμαστε – θα ήταν ιδιαίτερα κοπιαστικό, αλλά τουλάχιστον ασφαλές. Για καλό και για κακό πάντως, υπήρχε – και εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα – καμπανάκι κρεμασμένο απ’ το εσωρράχιο του μεγάλου τόξου, προειδοποιώντας για αυξημένο κίνδυνο όταν φυσούσε! Τέτοια φαινόμενα προειδοποίησης παρατηρούνταν σε πολλά γεφύρια ανάλογου ύψους και ανοίγματος, σαν το γεφύρι Κόνιτσας και αλλού.

Τελικά, θωρώντας την κατασκευή συνολικά, συνειδητοποιούμε πως έχουμε να κάνουμε με μία όχι και τόσο συχνά εμφανιζόμενη μορφή γεφυριού. Τη χαρακτηρίζει δε, η συμμετρία, κι αυτό σπάνιο στοιχείο στη λαϊκή γεφυροποιία.

Θα τελειώσουμε τις παρατηρήσεις μας με μια, που αφορά τη στατικότητα του έργου. Το δεξιό ακρόβαθμο, αντίθετα με το αριστερό, που γαντζώνει το βράχο, πατάει σε μαλακό έδαφος. Αυτό απ’ ότι φαίνεται, κατά καιρούς θα δημιουργούσε προβλήματα, φτάνοντας ακόμα και σε καταρρεύσεις. Μια τέτοια κατάσταση – να είναι το γεφύρι εκτός λειτουργίας – ανάγκασε τον Πουκεβίλ να διασχίσει τον Βενέτικο μέσα απ’ το νερό. Πάντως, έστω και με διακοπές, το γεφύρι του Αζίζ Αγα συνέχισε να εξυπηρετεί το δερβένι Ιωαννίνων – Γρεβενών για πολλά χρόνια. Μέχρι που το 1846 χτίστηκε παρακάτω, κοντά στη θέση Βαγιαζήτ, το μεγάλο, με 5 καμάρες, γεφύρι του Σπανού. Τότε το δικό μας έπεσε, οριστικά, σε αχρηστία.

Σήμερα το Αζίζ Αγά, πάντα μεγαλοπρεπές, εξακολουθεί να εντυπωσιάζει όσους μπαίνουν στον κόπο να το επισκεφθούν.

Παρουσιάζεται πια, εκτός από όμορφο, και σίγουρα, γερό. Συνετέλεσε καίρια σ’ αυτό μια συντήρηση που έκανε το 1950 η κοινότητα του Τρικώμου. Βέβαια, χρησιμοποιήθηκε τότε αρκετή ποσότητα τσιμέντου, με αποτέλεσμα, δυστυχώς, να σκεπαστούν οι πέτρες σε μεγάλες επιφάνειες, να χαθεί τα αρμολόι.